Παρασκευή 19 Οκτωβρίου 2018

"Χρειάζομαι μουσική" - ο Σωτήρης Κακίσης και το ελληνικό τραγούδι



Κακίσης - Πανούσης - Δεληβοριάς



«Χρειάζομαι μουσική» ― ο Σωτήρης Κακίσης και το ελληνικό τραγούδι





του Ηρακλή Οικονόμου

(μια αρχική εκδοχή του άρθρου δημοσιεύτηκε στο ToPeriodiko.gr.)


«χρειάζομαι μουσική. τώρα που η καρδιά μου σ’ άλλο βουνό ανέβηκε, τώρα που τα μάτια μου σαν φύλλα από του προσώπου μου το δέντρο ένας αέρας παράξενος τα ερωτεύτηκε, τώρα. η μουσική είναι πιο αστεία, λιγότερο άχρηστη από τον θάνατο […] »



Αν ο ένας πνεύμονας του Κακίση αναπνέει ποίηση, ο άλλος αναπνέει μουσική. Και δεν χρειάζεται πολύς κόπος για να το καταλάβεις αυτό. Δεν είναι μόνο οι στιγμές από τις δεκάδες συνεντεύξεις με πρόσωπα του τραγουδιού, απ’ τα μυριάδες ποιήματα, από τις όλο μαστοριά μεταφράσεις του. Η κάθε λέξη που υπογράφει αποπνέει μουσική, με μια φυσική ρυθμικότητα που σε μαγνητίζει.



Μα κι η ίδια η συνάντησή μαζί του πρέπει υποχρεωτικά να περιέχει μουσική. Πρώτη γνωριμία -και να μου συγχωρείτε τον προσωπικό τόνο- σε μια συναυλία του Φοίβου Δεληβοριά, και αφορμή μια συνέντευξή που μόλις είχε πάρει από τον Μάνο Ελευθερίου. Κι η προσωπική μυθολογία του ξανά και πάλι μουσική ξεχειλίζει, και προπαντός όπερα. Δεν θα σας αναφέρω ονόματα προσποιούμενος ότι γνωρίζω για τι και για ποιους μιλάω. Από τον Κακίση τα έμαθα, κι είναι άδικο να υποκρίνομαι ότι τα ήξερα κι από χθες.

Ο Κακίσης είναι ένας αθόρυβος εργάτης του ελληνικού τραγουδιού, με εμπλοκές πολυδαίδαλες. Τον συναντάμε στην εκπομπή «Ζήτω το Ελληνικό Τραγούδι» με τον Διονύση Σαββόπουλο, τον διαβάζουμε στο ιστορικό «Ντέφι», τον ξαναβρίσκουμε στο «Δίφωνο» στην πρώτη και καλύτερη φάση του. Ραδιόφωνο έκανε, αθλητικό όμως και όχι μουσικό. Υπήρξε στενός φίλος του Χατζιδάκι, αλλά απ’ αυτούς τους λίγους που δεν ζήτησαν και δεν πήραν ποτέ εκπομπή στο Γ’ Πρόγραμμα. Έγραψε και στίχους.

Το πιο χαρακτηριστικό ίσως στοιχείο τους είναι η πολλαπλότητα των εικόνων, με κοινό συναισθηματικό παρονομαστή την ευαισθησία και την τρυφερότητα. Αυτή η πολλαπλότητα εξηγεί πώς η ιστορία των μελοποιήσεων του Κακίση μπορεί να περιλαμβάνει τέτοιες διαφορετικές μελωδικές διαδρομές, από τη λιτή μπαλάντα «Ατθίδα» του Σπύρου Βλασσόπουλου με την Αλέκα Κανελλίδου μέχρι τη βυζαντινή «Σαπφώ» του Δημήτρη Παπαδημητρίου με την Ελευθερία Αρβανιτάκη. Ή απ’ τις απίθανα τζαζ «Γάτες» του Άγγελου Κατσίρη με τη Μαργαρίτα Ζορμπαλά και το εξίσου μπλε «Πέρα απ’ τα Σύνορα» του Βαγγέλη Κατσούλη με τη Μαρία Φαραντούρη μέχρι τα «Τέσσερα Βήματα», το υπέροχο απτάλικο του Μάριου Στρόφαλη με την Αναστασία Μουτσάτσου.

Με άλλα λόγια, μην ψάξετε να βρείτε μια μόνο διάθεση και μια μόνο ατμόσφαιρα στη στιχουργική του Κακίση. Περιπαικτικός στο «Χαρέμι» του Γιάννη Γιοκαρίνη με τον Γιάννη Κούτρα, μελαγχολικός στα «Χριστούγεννα» του Γιώργου Ζουγανέλη με την Ισιδώρα Σιδέρη, ενατενιστικός στο «Γλυκόξινο Κρασί» του Μάριου Στρόφαλη με τη Δήμητρα Γαλάνη, εύθραυστος στο «Τραγούδι σου» του αρχιροκά Στέλιου Βαμβακάρη, ταξιδιάρικος στο «Στη Μέση της Κομπανίας» της Οπισθοδρομικής με την Ελευθερία Αρβανιτάκη. Δεν έχει ευκολίες ο Κακίσης και μανιέρες, γιατί δεν έχει εμμονές. Κι έτσι, ό,τι χάνει σε παγιωμένο στίγμα και «αναγνωρισιμότητα» το κερδίζει σε πρωτοτυπία και αυθορμητισμό.

Αν πρέπει πάντως να εντοπίσουμε κάποιους βασικούς πυλώνες της στιχουργικής του ταυτότητας, ιδιαίτερη έμφαση θα πρέπει να δώσουμε στα εξής: Αφετηρία του Κακίση είναι η επιθυμία, και γι’ αυτό η τέχνη του είναι καταρχήν πειστική και άμεση. Η στιχουργική του είναι έντονα αισθησιακή: «Θέλω να βλέπω γύρω κορμάκια / και να χορεύουν και να μιλούν» και «χίλια μάτια μου καρδιά / ο χορός της δικής μου φωτιάς» και «ξύπνα το σωματάκι σου / άκουσε την καρδιά σου» και «το ’σκασε πάλι ο στρατιώτης / ήρθε κι απόψε να με χαρεί» και «γυναίκα είναι η ζωή, το χείλι της σταφύλι / κι άντρας ο έρωτας, κρασί, μεθύσι ως τον Απρίλη».

Ταυτόχρονα, όμως, οι στίχοι του Κακίση κομίζουν και μια διάσταση οριακή, μια αίσθηση απώλειας και μια επίγνωση της σκοτεινής πλευράς του ερωτικού αιτήματος: «Κοιτάω πέρα, βλέπω εσένα / κοιτάω δίπλα, δεν βλέπω πια». Ο έρωτας εδώ είναι μια κατάσταση επικίνδυνη, χωρίς υγειονομικές ζώνες και αυτοσυντήρηση: «ο έρωτας είναι σκληρός / και γνώμη δεν αλλάζει» και «σε ερωτεύθηκα σαν στα βιβλία / που ερωτεύονται, που γονατίζουν».

Τέλος, η τέχνη του Κακίση εμπεριέχει και ένα έντονο υπαρξιακό στοιχείο όπου το υποκείμενο, βαθιά μόνο, αναζητά τον ίδιο του τον εαυτό: «Δεν είμ’ εδώ, δεν είμ’ εγώ / δεν ξέρω τ' όνομά μου» και «Ποιος να `ναι αλήθεια ο εχθρός που τις ψυχές παγώνει; / Είναι ο ίδιος μου ο εαυτός κι ο χρόνος που τελειώνει». Εν τέλει, όμως, αυτή η υπαρξιακή ένταση δεν λυγίζει οριστικά τον φορέα της και δεν μπαίνει τελεσίδικα εμπόδιο στην πράξη: «Κυλάει ο κόσμος κι όλο μου φεύγει / μα εγώ αντέχω, εγώ μπορώ». Και κάπως έτσι, το ταξίδι των αισθήσεων και της επιθυμίας συνεχίζεται: «κι ένα τραγούδι ξαναρχίζει / απ’ της σιωπής μου το σκοπό».




Δεσπόζουσα θέση στη δισκογραφία του Κακίση κατέχουν φυσικά οι δύο κύκλοι τραγουδιών που έχει υπογράψει, τα «Κόκκινα Πατίνια» και η «Σαπφώ». Στο ομώνυμο τραγούδι του πρώτου δίσκου συναντάμε την τρυφερότερη προστακτική ever:

«Τι περιμένεις; / Φόρεσε τα κόκκινα πατίνια! / Στροβιλιστείτε, / παίζετε σαν τρυφερά δελφίνια»,

που αν μπορούσα θα την άκουγα και για μέρες ολόκληρες, με την αέναα στροβιλιζόμενη μουσική του Κατσίρη και τη μαγευτική φωνή της Ζορμπαλά. Η αλλαγή του προσώπου από δεύτερο ενικό σε δεύτερο πληθυντικό καθρεφτίζει με ακρίβεια το βασικό αίτημα της στιχουργικής του Κακίση: την αναζήτηση του άλλου και τη συνάντηση μαζί του.

Όσο για τον στιχουργικό και μεταφραστικό άθλο του Κακίση στη «Σαπφώ», αντιγράφω και προσυπογράφω την κρίση του Μάκη Γκαρτζόπουλου από το ιστολόγιό του «Άρωμα τού Τραγουδιού»:

«Ο ποιητής Σωτήρης Κακίσης ακουμπά το λόγο της Σαπφώς με ευαισθησία και γνώση. Επιλέγει με προσοχή τους στίχους και πραγματοποιεί μια εξαιρετική εργασία, αφήνοντας ελεύθερο τον ποιητικό λόγο της Σαπφώς, προσαρμόζοντάς τον σε μια σύγχρονη γλώσσα, που κρατά ζωντανή την φρεσκάδα του πρωτότυπου. Οι μεταφράσεις του εξυπηρετούν με τον καλύτερο τρόπο τον τελικό στόχο: να γίνουν Τραγούδι!»

Αίσθησή μου είναι ότι ο Κακίσης μας χρωστάει κάτι ακόμα: έναν κύκλο τραγουδιών ίσως, 2-3 μεγάλα τραγούδια, ή έστω ένα ρεφραίν. Δεν ξέρω τι κρατάει κλειδωμένο στα συρτάρια του, όμως ειδικά σήμερα, μέσα σε συνθήκες ασφυκτικής κυριαρχίας ενός τραγουδιού ευχάριστου, άκακου και στεγνού από επιθυμία, ίσως να χρειαζόμαστε την τέχνη του περισσότερο παρά ποτέ.

« […] τι νύχτα, τι πόλη κι αυτή, μ’ εμένα κι όλους τους λαϊκούς τραγουδιστές γύρω μου, στη ζωή μου ολόγυρα!»





Δισκογραφία 

Τα Κόκκινα Πατίνια (μουσική: Άγγελος Κατσίρης, ερμηνεία Μαργαρίτα Ζορμπαλά, LYRA 1984)

1. Τα Κόκκινα Πατίνια. 2. Ηλία Έλα. 3. Το Ασανσέρ. 4. Το Τηλέφωνο. 5. Η Αιχμάλωτη. 6. Οι Γάτες. 7. Μωβ. 8. Τα Δάκρυα. 9. Λίγο Αυγολέμονο. 10. Ακάλυπτος Χώρος. 11. Γιατί δεν Φεύγει με την Βιβή;. 12. Η Ασημένια Μαργαρίτα

Στη Μέση της Κομπανίας (μουσική: Χρήστος Ζέρβας, Άγγελος Σφακιανάκης, LYRA 1985)

13. Στη Μέση της Κομπανίας (ερμηνεία: Ελευθερία Αρβανιτάκη & Στράτος Στρατηγόπουλος). 14. Επίλογος (ερμηνεία: Στράτος Στρατηγόπουλος & Χορωδία)

Θυμήσου εμένα (μουσική: Ανδρέας Μέξας, ερμηνεία: Νάντια Καραγιάννη, LYRA 1985)

15. Ο Στρατιώτης. 16. Εισ’ Αγόρι με Σκουλαρίκι

Τσικαμπούμ (μουσική: Γιάννης Γιοκαρίνης, ερμηνεία: Γιάννης Κούτρας, LYRA 1985) 

17. Χαρέμι

Σαπφώ (12 ποιήματα της Σαπφώς σε μετάφραση του Σωτήρη Κακίση, μουσική: Σπύρος Βλασσόπουλος, ερμηνεία: Αλέκα Κανελλίδου, ΜΙΝΟΣ-ΕΜΙ 1986)

18. Ατθίδα. 19. Ανακτόρια. 20. Όταν Γελάσεις Τρυφερά. 21. Τ’ Όνειρο. 22. Δίκα. 23. Ο Πόθος ο Κρυφός. 24. Ούτε τα Πλούτη Θέλω. 25. Αλλού Πετάει Τώρα. 26. Φωτιά μου Βάζεις. 27. Κι Εγώ Μόνη Ξαπλώνω. 28. Κοντά της. 29. Απόψε Πάλι

Ερωτικές κόντρες (μουσική: Γιάννης Ζουγανέλης, ερμηνεία: Ισιδώρα Σιδέρη, LYRA 1986)

30. Χριστούγεννα

Τραγούδια για τους Μήνες (μουσική: Δημήτρης Παπαδημητρίου, ερμηνεία Ελευθερία Αρβανιτάκη, Polygram 1996) 

31. Σαπφώ (ποίηση: Σαπφώ, μετάφραση: Σωτήρης Κακίσης)

Μουλάν (μουσική και τραγούδια από την ομώνυμη ταινία, στίχοι: Matthew Wilder, David Zippel, μετάφραση: Σωτήρης Κακίσης, μουσική: Jerry Goldsmith, Walt Disney Music 1998)

32. Καμάρι Όλων μας, Εσύ (ερμηνεία: Δέσποινα Βανδή, Χριστίνα Κουτσουδάκη & Χορωδία). 33. Ποια Είμαι (ερμηνεία: Δέσποινα Βανδή). 34. Λεβεντιά! (ερμηνεία: Δέσποινα Βανδή, Πέτρος Φιλιππίδης, Άλεξ Παναγής, Κώστας Βρετός, Κώστας Μπακάλης, Ποίμης Πέτρου & Χορωδία). 35. Αυτή που σ’ Αγαπά (ερμηνεία: Δέσποινα Βανδή, Ποίμης Πέτρου, Κώστας Βρετός, Κώστας Μπακάλης, Γιάννης Παπαϊωάννου)

Γλυκόξινο Κρασί (μουσική και τραγούδια από την ομώνυμη τηλεοπτική σειρά, μουσική: Μάριος Στρόφαλης, ερμηνεία: Δήμητρα Γαλάνη, Mercury 1999)

36. Ίδια καρδιά. 37. Γλυκόξινο κρασί

Ανίσχυρα Ψεύδη (μουσική και τραγούδια από την ομώνυμη τηλεοπτική σειρά, μουσική: Μάριος Στρόφαλης, Planetworks 1999)

38. Φίλα Με (ερμηνεία: Αναστασία Μουτσάτσου). 39. Φωτιά ο Κόσμος Σου (ερμηνεία: Αναστασία Μουτσάτσου). 40. Αυτή η Ζωή (ερμηνεία: Σωτήρης Δογάνης). 41. Τέσσερα Βήματα (ερμηνεία: Αναστασία Μουτσάτσου). 42. Σαν Σιωπή (ερμηνεία: Δήμητρα Χατούπη)

Πίσω Πόρτα (μουσική και τραγούδια από την ομώνυμη ταινία, μουσική: Μάριος Στρόφαλης, LYRA 2000)


43. Πίσω Πόρτα (ερμηνεία: Χρήστος Θηβαίος)



Μια Μέρα τη Νύχτα (μουσική και τραγούδια από την ομώνυμη ταινία, μουσική: Στέλιος Βαμβακάρης, V2 2000)



44. Ο Υπνοβάτης (στίχοι: Σωτήρης Κακίσης & Γιώργος Πανουσόπουλος, ερμηνεία: Μαρίνα Σκιαδαρέση)

Νιρβάνα (μουσική: Στέλιος Βαμβακάρης, ερμηνεία: Στέλιος Βαμβακάρης, Εβελίνα Αγγέλου, LYRA 2009)

45. Το Τραγούδι σου

Para-phrases (μουσική και τραγούδι από την ταινία «Χορεύοντας στον Πάγο», μουσική: Βαγγέλης Κατσούλης, ερμηνεία: Μαρία Φαραντούρη, Subways 2009)

46. Πέρα από τα Σύνορα

Ο Εχθρός μου (μουσική και τραγούδι από την ομώνυμη ταινία, στίχοι: Σωτήρης Κακίσης, Γιώργος Τσεμπερόπουλος, Τάκης Συρέλλης, μουσική: Άκης Δαούτης, ερμηνεία: Φοίβος Δεληβοριάς, ΥouΤube 2013)

47. Πες μου Ποιος Είναι ο Εχθρός

Ηχώ (κύκλος τραγουδιών με μελοποιημένη ποίηση αρχαίων λυρικών ποιητών σε μετάφραση του Σωτήρη Κακίση, μουσική: Κριστέλλα Δημητρίου, ερμηνεία: Λιζέτα Καλημέρη, Αλκίνοος Ιωαννίδης, Κριστέλλα Δημητρίου)

48. Το κύμα (Αλκαίος). 49. Το καραβάκι (Αλκαίος). 50. Ηχώ (Γαβράδας). 51. Κοιμάσαι μάγκα μου, αλλά… (Απολλωνίδης). 52. Της ποίησης τα δώρα (Σαπφώ). 53. Ίδιος θεός (Σαπφώ). 54. Την ομορφιά σου δώσ’ μου (Σαπφώ). 55. Στο πέλαγο (Αλκαίος). 56. Διδύμη (Ασκληπιάδης). 57. Πιερία (Σαπφώ).

Εκτός δισκογραφίας

Οι Τελευταίες Πόλεις (κύκλος τραγουδιών με μελοποιημένη ποίηση αρχαίων λυρικών ποιητών σε μετάφραση του Σωτήρη Κακίση από την ομώνυμη παράσταση στο Εθνικό Θέατρο, 1987, μουσική Δημήτρης Λέκκας)

Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων (κύκλος τραγουδιών από το «Μες στον Καθρέφτη και τι Βρήκε η Αλίκη Εκεί» του Λιούις Κάρολ σε μετάφραση του Σωτήρη Κακίση, για το ντοκιμαντέρ «Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων» της Μαίρης Κουτσούρη, μουσική Σταμάτης Σπανουδάκης, ερμηνεία Νίκος Δημητράτος)

Επτά Μιμίαμβοι (κύκλος τραγουδιών με μελοποιημένη ποίηση αρχαίων λυρικών ποιητών σε μετάφραση του Σωτήρη Κακίση από την ομώνυμη θεατρική παράσταση στο Θέατρο Αμόρε, 1996-1997, μουσική Δημήτρης Παπαδημητρίου)

Σαν Μάρκο Πόλο (κύκλος τραγουδιών, στίχοι: Σωτήρης Κακίσης, μουσική: Στέλιος Βαμβακάρης, ερμηνεία Στέλιος Βαμβακάρης, Εβελίνα Αγγέλου)



Τα αποσπάσματα των ποιημάτων στην αρχή και στο τέλος του άρθρου προέρχονται από τη συλλογή «Το μυαλό της καρδιάς»





2 σχόλια:

Yorgos Tsemberopoulos είπε...

Πολύ ωραία γραμμένο κομμάτι! Ευχαριστώ...

Μουσικά Προάστια είπε...

Ευχαριστώ θερμά κύριε Τσεμπερόπουλε.